شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا

امروزه با پیشرفت علم و استفاده از تکنیک‌های خواص هسته ای مواد در پزشکی و صنعت، پرتوگیری شغلی و پزشکی افراد از پرتوهای یونساز امری متداول می باشد. اثرات زیانبار پرتوگیری بیش از حد مجاز به خوبی به اثبات رسیده است و در نتیجه آن اندازه گیری میزان دقیق پرتوگیری و دز، در مانیتورینگ فردی پرتوکاران برای به حداقل رساندن پرتوگیری، اهمیت زیادی دارد. این اندازه گیری ها بیشتر با فیلم بج، TLD و یا دزیمتری قلمی صورت می­گیرد. با توجه به اهداف شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا ما در اینجا به توضیح مختصری در مورد دزیمتری و فیلم بج اشاره خواهیم نمود.

پرتو¹:

در فیزیک به انتشار و یا انتقال انرژی توسط امواج الکترو مغناطیس و یا ذرات پرتو گفته می شود. از انواع پرتو ها می توان به اشعه ایکس، پرتوهای گاما، امواج ماکروویو و…. اشاره نمود. پرتو را می توان به پرتوهای یونساز و غیر یونساز تقسیم نمود. آنچه که در حفاظت در برابر اشعه اهمیت دارد پرتو های یونساز می باشند. پرتوهای یونساز به پرتوهایی همانند ایکس، گاما، بتا،آلفا و نوترون گفته می شوند که قادرند در مواد بیولوژیکی یونسازی نمایند.

دز:

معیاری برای دریافت یا جذب پرتو که بر حسب مورد، توسط کمیت هایی نظیر دز جذبی، دز عضو، دز معادل، دز موثر و به کار می رود.

دزیمتری پرتوهای داخلی و خارجی:

دزیمتری خارجی اندازه گیری دز ناشی از چشمه های پرتوزایی می باشد که خارج از بدن پرتوکار قرار دارد. چنین دزی معمولا توسط یه دزیمتر فردی مناسب(اغلب فیلم بج) مورد استفاده توسط پرتوکار، اندازه گیری می شود. فرض بر این است که دزیمتر مورد استفاده توسط پرتوکار نماینده پرتوهایی است که توسط کل بدن پرتوکار جذب شده است. پرتوکار می بایست در کل دوره ای که با پرتوهای یونساز سر و کار دارد حتما از دزیمتر استفاده نماید. علاوه بر پرتوگیری خارجی پرتوکارانی که با چشمه های باز سروکار دارند (مانند پرسنل بخش های پزشکی هسته ای) ممکن از در معرض پرتوگیری داخلی ناشی از ورود چشمه های پرتوزا به درون بدن نیز قرار بگیرند. مواد رادیواکتیو وارد شده به بدن ممکن است در کل بدن یا ارگان خاصی تجمع یابد. دز داخلی دریافت شده حتی برای مصارف اندکی از مواد رادیواکتیو قابل توجه است. برای تعیین دز موثر هر دو دز داخلی و خارجی بایستی مورد ارزیابی قرار بگیرد.

کمیت ها و یکاهای دزیمتری:

براساس کمیسیون بین المللی واحدها و اندازه گیری پرتوها² و کمیسیون بین المللی حفاظت رادیولوژیکی³ کمیت­­های دزیمتری به سه دسته کمیت های فیزیکی، کمیت های کاربردی و کمیت های حفاظتی تقسیم می شوند.

کمیت های فیزیکی:

کمیت هایی هستند که به طور مستقیم قابل اندازه گیری هستند ولی نمی توان از آن ها به طور مستقیم برای اهداف حفاظت در برابر اشعه استفاده نمود. از جمله این کمیت ها می توان شار، کرما و دز جذبی را نام برد.

کمیت های حفاظتی:

این کمیت ها توسط کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر اشعه مشخص شده اند ولی به طور مستقیم قابل اندازه­گیری نمی باشند. از جلمه این کمیت های می توان دز جذبی ارگان، دز معادل ارگان و دز موثر را نام برد

کمیت های کاربردی:

پل ارتباطی بین کمیت های فیزیکی و کمیت های حفاظتی می باشند. آنچه که دزیمترها اندازه گیری می کنند کمیت های کاربردی بوده که با حدود دز مقایسه می گردند. کمیت های کاربردی در دو گروه دزیمتری فردی و دزیمتری محل کار تقسیم بندی می شوند. در دزیمتری فردی معادل دز فردی⁴ و در دزیمتری محل کار معادل دز جهتی⁵ و معادل دز محدود شده⁶ تعریف می گردد.

آنچه که برای ما در دزیمتری فیلم بج اهمیت دارد معادل دز فردی می­باشد. زیرا این کمیتی است که توسط دزیمتر خوانده می شود و با حدود دز مقایسه می گردد بنابراین در ادامه تنها به معرفی این کمیت خواهیم پرداخت.

معادل دز فردی:

دز معادل فردی که با نماد (H_p(d به معنای دز معادل در عمق  بر حسب میلی متر در بافت بدن می باشد. بر اساس ICRP دز معادل فردی در سه عمق متفاوت 0.07، 3 و 10 میلی متری اندازه گیری می گردد. یکای اندازه گیری این کمیت ژول بر کیلوگرم (J/Kg) که به طور اختصاصی سیورت (Sv) نامیده می شود می باشد.

عمق 0.07 میلی متر برای پرتوهایی مانند بتا بوده که قدرت نفوذ آنها اندک است و معمولا در لایه های نخستین پوست جذب می گردند و در نتیجه آن بیشترین اثر خود را بر روی پوست می گذارند. (H_p(0.07 به عنوان دز پوست نیز معرفی می گردد.

عمق 10 میلی متری برای پرتوهای نافذی همچون نوترون، ایکس و گاما تعریف می گردد. (H_p(10  به عنوان دز کل بدن نیز معرفی می گردد و معادل کمیت حفاظت در برابر اشعه دز موثر می باشد.

از عمق 3 میلی متر هم برای اندازه گیری دز عدسی چشم استفاده می گردد. این کمیت برای پرتوکارانی که در بخش هایی همانند آنژیوگرافی کار می نمایند مهم می باشد. زیرا چشم یکی از ارگان های حساس به پرتو بوده که ممکن است بر اثر تابش بیش از اندازه دچار عوارضی همچون آب مروارید گردد.

حدود دز:

1- این مقدار می تواند تا 50 میلی سیورت در یک سال نیز افزایش یابد به شرطی که میانگین دز دریافتی در 5 سال متوالی کمتر از 20 میلی سیورت باشد.

2- این مقدار می تواند تا 5 میلی سیورت در یک سال نیز افزایش یابد به شرطی که میانگین دز دریافتی در 5 سال متوالی کمتر از 1 میلی سیورت باشد.

دزیمتر فیلم­ بج:

فیلم بج قدیمی­ترین و متداول ترین دزیمتر فردی است که برای تعیین پرتوگیری خارجی بکار می رود. خواندن این دزیمتر معمولا توسط فرد استفاده کننده، امکان پذیر نمی باشد و از این رو همواره مراکز دزیمتری ارائه خدمات آن بر عهده دارد. در ایران در حال حاضر دو شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا و شرکت پرتوهای پارسیان جز مراکز ارائه دهنده خدمات دزیمتری فیلم بج می باشند. مسئولیت نظارت بر عملکرد این دو مرکز بر عهده سازمان انرژی اتمی به عنوان واحد قانونی می باشد. هر فیلم بج از دو قسمت فیلم و قاب نگهدارنده آن موسوم به بج تشکیل شده است.

فیلم:

فیلم یک ورقه پلاستیکی آبی رنگ از جنس پلی اتیلن تریفیتات⁷ به ابعاد 4×3 سانتی­متر بوده که دو طرف آن با لایه ژلاتینی حاوی برومور نقره (امولیسیون) پوشیده شده است. دانه های برومور نقره عامل حساس به پرتو در فیلم هستند و تعداد و اندازه این دانه ها تاثیر عمده ای بر روی حساسیت فیلم ها دارد. در اثر برخورد پرتو با فیلم، الکترون های برومور نقره آزاد و در اطراف ناخالصی هایی که به طور عمد در شبکه کریستالی برومور نقره قرار داده شده­اند، جمع می شوند. این واکنش تاثیری در رنگ و شکل ظاهری فیلم ندارد و از این رو اصطلاحا به آن تصویر پنهان گفته می شود. فیلم ها در  تاریکخانه در محلول ظهور و ثبوت قرار گرفته و در محلول ظهور تنها در نقاطی که تصویر پنهان تشکیل شده است واکنش شیمیایی رخ داده و نقره فلزی آزاد می گردد. غیر از نقره سیاه رنگ سایر مواد موجود در امولیسیون نظیر ژلاتین در محلول ثبوت حل می گردند و از فیلم جدا می شوند. بنابراین فیلم پس از مراحل ظهور و ثبوت در صورتی که پرتو دیده باشد سیاه خواهد بود. شدت این سیاهی با دز جذبی در فیلم متناسب می باشد. با توجه به اینکه عدد اتمی موثر برمورنقره از بافت نرم بیشتر است، بنابراین انرژی جذب شده در بافت نرم و فیمل یکسان نبوده و اختلاف نسبی آن ها به نوع و انرژی پرتو وابسته است. بنابراین برای استفاده از فیلم به منظور دزیمتری باید نوع و انرژی پرتو مشخص گردد. فیلمی که شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا در حال حاضر از آن استفاده می کند توسط شرکت فوما ساخته گردیده است که در درون آن دو فیلم، یکی با حساسیت زیاد (DF10) برای اندازه گیری دز های اندک و دیگری فیلمی با حساسیت کم (DF2) برای اندازه گیری دز های زیاد می باشد.

بج:

به منظور تعیین نوع و انرژی پرتو، فیلم را درون قاب نگهدارنده موسوم به بج که مجهز به چند فیلتر می باشد قرار می دهند. در شکل زیر نمونه ای از بج هایی که در ایران استفاده می گردد را مشاهده می کنید این بج ها بر اساس بج هایی انگلیسی موسوم به NRPB/AERE film badge dosemeter ساخته گردیده اند.

از این بج می توان برای دزیمتری پرتوهای بتا، گاما و اشعه ایکس استفاده نمود. بدنه این بج از جنس پلاستیک با ضخامت 300mg/cm² بوده و پرتوهای بتا از آن عبور نمی نمایند. ولی در ناحیه پنجره باز پرتوهای بتا با انرژی کمتر از0.5 مگاالکترون ولت و در ناحیه پلاستیک نازک پرتوهای بتا با انرژی بیشتر از 0.5 مگاالکترون ولت بر روی فیلم اثر می گذارند. در نتیجه اگر فیلم در معرض تابش پرتوهای بتا قرار گیرد، تنها نواحی پنجره و پلاستیک نازک سیاه می شوند، هر چه انرژی بتا بیشتر باشد نسبت سیاهی فیلم در این دو ناحیه بیشتر می­گردد و به این ترتیب تشخیص بتا و تعیین انرژی آن امکان پذیر می گردد. پرتوهای ایکس کم انرژی می توانند از بدنه بج و نواحی پنجره باز و پلاستیک نازک عبور کنند، ولی از نواحی که فیلترهای فلزی دارند عبور نمی نماید. چنانچه انرژی پرتو ایکس و گاما افزایش یابد از فیلتر آلومینیم نیز عبور می نماید به گونه ای که در انرژی های بالاتر پرتوهای ایکس و گاما تقریبا صد در صد پرتوها از فیلتر آلومینیم عبور می نمایند. در انرژی بالاتر از پرتو ایکس و گاما از فیلتر قلع و سرب نیز عبور کرده به طوری که در انرژی بالاتر از 1 مگاالکترون ولت، این پرتو ها تقریبا به طور صد در صد از کلیه فیلتر ها عبور می کنند و در چنین شرایطی سطح فیلم به طور یکنواخت سیاه می گردد.

روش استفاده از فیلم بج:

در استفاده از فیلم بج بایستی که نکات زیر رعایت گردد.

شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا برای هر مرکز کار با اشعه به تعداد پرتوکاران فیلم به اضافه یک فیلم اضافی تحت عنوان فیلم کنترل ارسال می نماید. این عمل هر دو ماه یکبار صورت می گیرد.

روی هر فیلم یک سریال 6 رقمی حک گردیده و با استفاده از لیبل هایی نام افراد و کد پرتوکاری آنها بر روی فیلم ها درج گردیده است. فیلم ها با توجه به جدولی که به همراه فیلم ها می باشد  توسط مسئول فیزیک بهداشت بین پرتوکاران توزیع می گردد و فیلم کنترل در محلی دور از تابش پرتو نگهداری می گردد.

پرتوکاران هنگام قرار دادن فیلم در بج باید دقت نمایند که بج آن ها سالم و فیلتر ها در محل اصلی قرار داشته باشند در غیر اینصورت سریعا بایستی نسبت به تعویض بج اقدام نمایند.

فیلم درون بج باید طوری قرار داده شود که سریال آن از ناحیه پنجره باز دیده شود.

پرتوکاران هنگام کار با پرتو بایستی فیلم بج خود را روی سینه و در صورت استفاده از روپوش سربی فیلم بج باید در زیر روپوش سربی نصب گردد.

پرتوکاران بایستی پس از کار با اشعه فیلم بج خود را به محل نگهداری فیلم کنترل منتقل سازند.

تا زمانی که فیلم های نوبت بعد برای پرتوکاران ارسال نشده است، پرتوکاران نباید فیلم های خود را به شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا عودت دهند.

در صورتی که تصادفا متوجه شدید که فیلم پشت و رو و یا وارونه در بج قرار گرفته و شماره آن از ناحیه پنجره قابل رویت نیست، تا زمانی که فیلم نوبت جدید دریافت نشده نباید وضعیت فیلم در بج تغییر یابد. زیرا در این صورت دزیمتری فیلم ارسالی شما غیر ممکن خواهد بود.

مسئول فیزیک بهداشت موظف است پس از دریافت فیلم های نوبت جدید، فیلم های استفاده شده را جمع آوری و به همراه فیلم کنترل همان نوبت و فرم گزارش فیلم بج، در اسرع وقت به شرکت عودت دهد.

همچنین مسئول فیزیک بهداشت موظف است بررسی نماید که پرتوکاران از فیلم بج  یک مرکز در مرکز دیگر (حتی بخش های مختلف یک بیمارستان) استفاده ننماید. 

در صورتی که هنگام جمع آوری فیلم­ها، تعدادی از پرتوکاران در دسترس نباشند، در این حالت ارسال همزمان فیلم ها پس از چند روز تاخیر توصیه می شود. در غیر اینصورت دزیمتری فیلم هایی که بدون فیلم کنترل ارسال می شود فاقد دقت لازم خواهد بود.

مسئول فیزیک بهداشت هنگام ارسال فیلم ها به شرکت دقت نماید که کلیه فیلم ها، مربوط به یک دوره باشند و هرگونه تغییر در شرایط استفاده از فیلم باید به شرکت گزارش گردد.

شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا پس از انجام عملیات و محاسبات لازم، نتایج پرتوگیری -با نام فرم گزارش دزیمتری فیلم بج- را روی سایت خود گذاشته که توسط مسئولین فیزیک بهداشت قابل دستیابی خواهد بود. همچینین فرم گزارش فیلم بج به همراه فیلم های نوبت بعد برای مراکز کار با اشعه ارسال می گردد.

مسئول فیزیک بهداشت موظف هست نتایج پرتوگیری هر یک از کارکنان را در پرونده پرتوگیری آن ها ثبت نماید.

مراحل دزیمتری فیلم بج توسط شرکت سنجش پرتو مهر آرشیدا:

شرکت هر 6 ماه یکبار اقدام به خرید فیلم ها از شرکت فوما می نماید. فیلم هایی که شرکت تهیه می کند برای کاهش خطای انسانی توسط شرکت فوما دارای سریال می باشند.

ارسال 60 فیلم جهت کالیبراسیون به SSDL کرج

ارسال فیلم های پرتوکاران به همراه فیلم کنترل و در صورت تقاضای مرکز ارسال بج برای مراکز

دریافت فیلم های کالیبراسیون و پرتوکاران

بازنمودن فیلم ها در تاریکخانه و ظهور و ثبوت فیلم ها

دانسیتومتری نواحی 5 گانه فیلم (زیر 5 فیلتر مختلف)

وارد نمودن داده ها به نرم افزار جهت محاسبات دز

ارسال نتایج دزیمتری افراد به واحد قانونی و همچنین قرار دادن نتایج برروی سایت

ارسال نتایج دزیمتری به همراه فیلم های دوره قبل به همراه فیلم های دوره بعد به مراکز

1. Radiation

2. ICRU: International Commission on Radiation Unit and measurements

3. ICRP: International Commission on Radiological Protection

4. Personal dose equivalent

5. Directional dose equivalent

6.  Ambient dose equivalent

7.  polyethylene terephthalate